Γιατί οι άνθρωποι δεν είναι ευτυχισμένοι σήμερα κύριε Χαραλαμπίδη;

Δημοσιεύτηκε στις 17 Ιανουαρίου 2018

Με αφορμή μία συνομιλία του ποιητή Κυριάκου Χαραλαμπίδη και του καθηγητή Ευριπίδη Γαραντούδη που θα πραγματοποιηθεί την Πέμπτη 18 Ιανουαρίου στο Πολιτιστικό Κέντρο της Τράπεζας Κύπρου στη Λευκωσία, συναντήσαμε τον πρώτο και μιλήσαμε μαζί του για την ποιητική τέχνη, το δικό του ξεκίνημα, τον χαρακτηρισμό του ως 'εθνικού ποιητή', τους νέους, το σήμερα και φυσικά την αναζήτηση της ευτυχίας.

Όταν έχεις απέναντί σου μία τέτοια προσωπικότητα, που 'βουτάει' καθημερινά βαθιά μέσα στη ψυχή του αναζητώντας στίχους, δεν μπορείς να μην αλιεύσεις μερικά ψήγματα της δικής του σοφίας για τη ζωή.

Φωτογραφία: Ρήσος Χαρίσης

Θυμάστε ποιο ήταν το πρώτο σας ποιητικό σκίρτημα; Πώς ξεκίνησε το ταξίδι σας στην ποίηση;
Άρχισα να γράφω ποιήματα στα εννιά μου χρόνια. Το ποιητικό μου ταξίδι ξεκίνησε ουσιαστικά από την Αμμόχωστο γύρω στο 1949 κι ευτύχησε να συναντήσει την αποδοχή των διδασκάλων, των φίλων και της οικογένειάς μου. Το δεδομένο είναι ότι από μικρός ένιωθα μιαν ακατανίκητη έλξη προς την ποίηση.

Πώς υλοποιείται ένα ποίημα στο μυαλό σας για να βγει στη συνέχεια στο χαρτί ή αλλιώς πώς έρχεται η έμπνευση;
Καταρχάς θα ήθελα να διευκρινίσω ότι το ταλέντο είναι ζήτημα προσωπικής ευθύνης και γέννημα επίγνωσης. Θέλω να πω, δεν αρκεί το ταλέντο από μόνο του. Χρειάζεται μόχθος και ισχυρή πεποίθηση και πίστη. Πέρα από αυτό, χρειάζεται και η γνώση του υλικού, ένας συνδυασμός παιδείας, στοχασμού, οξύτητας κι ευαισθησίας. Αυτό που λέει ο Σολωμός, «με λογισμό και μ' όνειρο», αγγίζει την ουσία. Πώς εννοούνται ποιητικά ο λογισμός και το όνειρο; Και πώς συμπλέκονται η έμπνευση με την επιστήμη; Πως συναιρούνται ο νους και η καρδιά; Η ποίηση απαιτεί να της δοθείς και να τη συλλογιέσαι διαρκώς, αλλά παραδόξως έρχεται απρόσκλητα. Μπορεί και να σχετίζεται με το μαγνητισμό του εσωτερικού μας χώρου. Σε κάθε περίπτωση, ο τρόπος που γεννιούνται τα ποιήματα είναι πολυποίκιλος. Μπορεί να προέλθει αιφνιδιαστικά ή να είναι αποτέλεσμα κυοφορίας και συστηματικής επεξεργασίας. Το πρωτεύον είναι να είμαστε έτοιμοι να την ακολουθήσουμε ή για να το πω ακριβέστερα, να της επιτρέψουμε να μας διαμορφώνει εν τω γίγνεσθαί μας, εξελικτικά.

Πολλοί επικαλούνται σήμερα τους ποιητές αναζητώντας «σωτήρες» και διέξοδο από τα σημερινά αδιέξοδα. Τι έχετε να τους πείτε και γιατί ένας ποιητής ή άνθρωπος των γραμμάτων να έχει τέτοιο ρόλο;
«Η σωτηρία της ψυχής είναι πολύ μεγάλο πράγμα», το λέει και το τραγούδι. Όμως τι είναι ψυχή και ποια η σωτηρία; Ο ρόλος του ποιητή είναι να υπενθυμίζει στον άνθρωπο το ανθρώπινο, την αυταξία της μοναδικότητάς του. Αυτό που οι άνθρωποι έχουν απολέσει, είναι ακριβώς το είδος της σωτηρίας που θα έπρεπε να επιζητούν. Οι «σωτήρες» (της Εκκλησίας, του έθνους, της πολιτικής, της ανθρωπότητας εν γένει) εξαρτώνται από την αλήθεια ή όχι του πλαισίου στο οποίο τους εντάσσουμε. Από εμάς εξαρτάται αν θα «σωθούμε» ή θα παρασυρθούμε από αυτούς. Ο λαός είναι «πάντοτε ευκολόπιστος και προδομένος», το είπε πάλι ο Σολωμός. Η αιτία, νομίζω, θα πρέπει να αναζητηθεί στην αφασία της μνήμης, τη ρηχή παιδεία και την έλλειψη βαθύτερου στοχασμού.

Υπάρχει θέση για ποιητές στο σημερινό κόσμο;
Θα πρότεινα να βλέπαμε τον «σημερινό κόσμο» ως ένα επεισόδιο της ιστορίας. Πέρασαν μόλις δυο χιλιάδες χρόνια από τη θεία Γέννηση. Φανταστείτε πώς θα είναι ο κόσμος σε άλλα τόσα, για να μην πω σε εκατό χιλιάδες ή ένα εκατομμύριο χρόνια! Το σήμερα είναι μια τελεία στο άπειρο. Και το νησί μας επίσης, αλλά και η Τουρκία που απειλεί να μας καταβροχθίσει. Χρέος των ποιητών είναι να παραμένουν οι άστεγοι της ιστορίας. Να είναι σαν ξένοι μπροστά στο εκάστοτε σύστημα. Να προβλέπουν και να προλέγουν όπως η Κασσάνδρα, χωρίς να γίνονται πιστευτοί. Σε καιρούς απονεύρωσης και γενικότερης ύπνωσης, ο λόγος οφείλει να διεγείρει, να υπενθυμίζει και να μαρτυρεί στο όνομα της αλήθειας και της ομορφιάς. Αυτό φυσικά σημαίνει και την εξ ορισμού απόρριψη του ποιητή στα αζήτητα. Αλλά είπαμε: το άπειρο είναι κάτι που υπάρχει ερήμην της δικής μας παροδικότητας.

Μια μερίδα ανθρώπων αποδίδει σε εσάς τον χαρακτηρισμό «εθνικός ποιητής». Πώς το σχολιάζετε;
Νιώθω την ανάγκη ανατροπής της εικόνας που έχουν οι άλλοι για μένα. Επιτρέψτε μου να επαναλάβω κάτι που είπα σε πρόσφατη συνέντευξη στην Ελλάδα, όταν ρωτήθηκα για το ίδιο θέμα: Ο κάθε ποιητής μπορεί να ξανοίγεται προς ένα σύμπαν που είναι από καταβολής κόσμου ποιητικός. Μπορούμε να ανήκουμε σε όλο τον κόσμο και σε όλη την κλίμακα της ευαισθησίας, επειδή ακριβώς η ποίηση δεν είναι άλλο από αυτό. Κι αν ακόμα εμφανίζει συμπτώματα εθνικής εντοπιότητας, δεν παύει να μετριέται κατά το ήθος και την ποιότητά της, από την οποία απορρέει η ουσιαστική της οικουμενικότητα. Η έννοια της πατρίδας και του έθνους δεν είναι άλλο από τα αναγκαία δομικά στοιχεία του ποιητή, που τα περιέχει ακριβώς για να αποκτά συγκεκριμένη υπόσταση, έτσι ώστε να μπορεί, σύμφωνα με το χρέος και το ταλέντο του, να τα υπερβαίνει σε πανανθρώπινη κλίμακα.

Θα ήθελα να με θυμούνται ως έναν άνθρωπο που αγάπησε περιπαθώς τη γλώσσα του και την πατρίδα του, προσπαθώντας να διευρύνει τα όρια του εαυτού του, όχι ως προσωπική του υπόθεση αλλά ως επίγνωση τραγικότητας και αλήθειας

Ως ποιητής, εσείς, πού θα κατατάσσετε το έργο σας;
Προσπαθώ να ερμηνεύσω τον κόσμο, να ερευνήσω το άγνωστο, να προσεγγίσω μυστικές γωνίες. Το ίδιο το έργο μου με διαπλάθει καθ' οδόν, είναι η αποκάλυψη του κόσμου εντός μου. Δεν υπάρχει προδιαγεγραμμένη πορεία, εφόσον όλα ξεκινούν από το κεκρυμμένο και το άρρητο, που μέσα μου αίφνης ή απροσδιόριστα ξυπνά· ανασυντάσσει αιτίες που δεν μπορούν να αρθρωθούν παρά μονάχα μέσω αλληγοριών, με τη συνδρομή του μύθου ή των παραστάσεων της ιστορίας. Δεν έχει λοιπόν και τόση σημασία ως προς το πού ανήκει ο ποιητής ή πώς κατατάσσεται το έργο του από αυτόν ή από άλλους. Το ουσιώδες, πιστεύω, βρίσκεται στο ίδιο το έργο και τη συνδρομή του στην ιστορική εξέλιξη του πνεύματος: τι κόσμο έχει μέσα του και τι προσκομίζει ή πόσο συμβάλλει στη διέκταση των ορίων, επανακαθορίζοντας τη φύση και την έννοια της λογοτεχνίας.

Ένας ποιητής επιδιώκει την υστεροφημία; Πώς θα θέλατε να σας θυμούνται;
Ως έναν άνθρωπο που αγάπησε περιπαθώς τη γλώσσα του και την πατρίδα του, προσπαθώντας να διευρύνει τα όρια του εαυτού του, όχι ως προσωπική του υπόθεση αλλά ως επίγνωση τραγικότητας και αλήθειας, η οποία, καταπώς το είπε ο Ελύτης, «μόνον δια θανάτου δίδεται». Η υστεροφημία που αναφέρατε δεν είναι άλλο από διασπάθιση της μορφής. Εκείνο που θα έπρεπε να κινεί τον κάθε ποιητή είναι η ανάγκη να κερδίσει το περίτεχνο ένδον άγαλμα της ψυχής .

«Ηλίου και Σελήνης άλως» είναι ο τίτλος της πρόσφατης ποιητικής συλλογής σας. Γιατί αυτός ο τίτλος, και σε ποια καλλιτεχνική φάση σας βρίσκει η τελευταία σας συλλογή;
Όπως θα έχετε προσέξει, υπάρχει στον τίτλο μια μουσική διακύμανση του λάμδα και μια αναγωγή σε αρχέγονες λέξεις: ήλιος, σελήνη, άλως. Το μυστήριο της ποίησης υποβάλλει σε μένα την αίσθηση της μουσικής διάστασης του κόσμου και την ανάγκη να συλλαβίσω το ρυθμό των συμβόλων του. Σ' αυτό το βιβλίο προσπαθώ να εκφράσω τη σύζευξη του ουράνιου με το γήινο, το γάμο του Ηλίου και της Σελήνης σε ρεαλιστικό και συνάμα συμβολικό επίπεδο. Ο αυτόφωτος ήλιος, η ετερόφωτη σελήνη σε τούτο το αλωνάκι της Γης, όπου τελείται ο μυστικός δεσμός του φθαρτού με το άφθαρτο, είναι μία βασική, αλλ' όχι και η μοναδική, όψη της συλλογής. Ουσιαστικά το βάρος πέφτει στις ίδιες τις λέξεις, που αποκτούν συνείδηση του «είναι»» τους. Η λέξη άλως σημαίνει την ανταύγεια που σχηματίζεται γύρω από τη σελήνη και τον ήλιο υπό μορφή φωτεινού δακτυλίου, καθώς και τον φωτοστέφανο γύρω από την κεφαλή των αγίων, αλλά και τον ρόδινο αμαυρό κύκλο γύρω από τη θηλή του μαστού. Με αυτά δηλώνεται η ανέλιξη από το ερωτικό και μητρικό στοιχείο προς μια ανώτερη και οντολογικά εξανθρωπισμένη θεία υπόσταση.

Εάν σε προγενέστερες συλλογές μου μίλησα ευθέως για όσα υποφέρει το ανθρώπινο γένος, τώρα εγώ, σαν «ένας γέροντας στην ακροποταμιά» (Σεφέρης), στοχάζομαι πως «δεν υπάρχει τι το ανθρώπινο χωρίς ατέλεια» (Καβάφης). Η διάθεση να μιλήσω ειρωνικά και ανατρεπτικά, διατηρώντας ωστόσο μια λυρική εξάρτηση με ένα βαθύτερο ανθρωπισμό, καθορίζει και το πλαίσιο μέσα στο οποίο βρίσκομαι και κινούμαι αυτή την εποχή.

Τι σας στενοχωράει σήμερα, κύριε Χαραλαμπίδη, και τι σας κάνει χαρούμενο;
Εδώ θα θυμηθώ το Άγγελο Τερζάκη που έλεγε: «Αυτός ο κόσμος είναι πλασμένος από μετριότητες χάριν των μετριοτήτων». Θρηνώ και οδύρομαι όταν εννοήσω το θάνατο της ψυχής, ή για να το πω διαφορετικά, την αναίδεια της ύπαρξης. Γεννηθήκαμε στον Παράδεισο, και ιδού ο εκπεσμός και η Κόλαση!

Δεν έχει πια τη δύναμη ο Πενταδάκτυλος ν' ανασηκώσει την πλάτη του και να αποσείσει τους άνομους καταπατητές. Υπέροχα ο Κώστας Μόντης τον προτρέπει να το πράξει.

Πέρα από την ιδιωτική στενοχώρια, υπάρχει αλίμονο και η συλλογική μας ορφάνια, η εδραίωση και τα παρεπόμενα της εισβολής και της κατοχής. Δεν έχει πια τη δύναμη ο Πενταδάκτυλος ν' ανασηκώσει την πλάτη του και να αποσείσει τους άνομους καταπατητές. Υπέροχα ο Κώστας Μόντης τον προτρέπει να το πράξει. Αλλά εις το βουνό ψηλά εκεί συντελείται το ανοσιούργημα να μπήγεται ολοένα πιο βαθιά το μαχαίρι στο λαιμό του ταύρου. Ακόμη θλιβερότερο είναι που οι Έλληνες της Κύπρου σταδιακά εξοικειώνονται με την αίσθηση του μη αναστρέψιμου και αρχίζουν τους λογαριασμούς τους για το πάρε-δώσε, σταθμίζοντας κέρδη και ζημιές. Από την άλλη χαίρομαι που η «κραταιά ως θάνατος αγάπη» για την σκλαβωμένη πατρίδα και την αυθεντικότητα του προσώπου της λειτουργεί σε πολλούς. Σε τελευταία ανάλυση, η ελευθερία είναι ένα όραμα και μια διάχυση για το καλό και το δίκαιο, που δεν εξαγοράζεται παρά μονάχα με το πνεύμα. Καμαρώνω και χαίρομαι τους ανθρώπους εκείνους που τους στεφανώνει, θα έλεγα, η άλως και η ανδρεία της αρετής. Μπορεί με αυτό να μην καταλύεται το κακό, οι ίδιοι όμως ανεβαίνουν σε ένα ανώτερο επίπεδο ανθρωπισμού. Ίσως εδώ να φωλιάζει ένας άλλος πατριωτισμός, ο οποίος σχετίζεται με τη γενική πατρίδα των ανθρώπων. Μιλάμε για όσους συλλαμβάνουν, ακόμα και στο λαγούμι τους παγιδευμένοι, την ιδέα του ηλίου του νοητού.

Τι θα συμβουλεύατε τους νέους ανθρώπους σήμερα;
Να εξακολουθούν να είναι νέοι μέχρι το έσχατο γήρας. Να τολμούν να υπάρχουν. Να συσκέπτονται με τον εαυτό τους, να διψούν για γνώση κι επιστήμη. Να υπομένουν τα δάκρυα και την αγωνία μπροστά σε ένα μέλλον ζοφερό. Να αναστρέφουν την πραγματικότητα με την ενθάρρυνση του πνεύματός τους. Να βιάζονται όσο πρέπει πριν δοκιμάσουν το μέτρο, να γνωρίζουν πως ύστερα από μια σειρά ζυμώσεων και περιπετειών θα γίνουν λιγότερο απόλυτοι και περισσότερο γνωστικοί. Ωστόσο είναι καλό να θυμούνται πως έχει και η σοφία τον ανώριμο θρόνο της. Ας μην την εκβιάζουν λοιπόν και ας της χαρίσουν κάτι από τη δροσιά, τον ενθουσιασμό και τη ρέμβη τους. Και μια τελευταία συμβουλή: Κοίτα να πονέσεις, για να καταλάβεις. Να πονέσεις, για να γίνεις καλύτερος με ό,τι καταπιαστείς.

Ευτυχία θαρρώ πως είναι το φως το ανέσπερο μέσα μας: το «φως ιλαρόν».

Γιατί οι άνθρωποι σήμερα δεν είναι ευτυχισμένοι;
Ίσως γιατί δεν γνωρίζουν τι είναι η αληθινή ευτυχία. Προφανώς διότι δεν στερούνται τα εξωτερικά αγαθά (μιλώ φυσικά για εκείνους που πλήττουν λόγω κορεσμού). Γυρεύουμε την ευτυχία στα τεχνητά της σημεία και την τεντώνουμε διαρκώς. Όμως αυτή βρίσκεται στα απλά, τα καθημερινά, τα φυσικά, τα ανθρώπινα. Ίσως η ερώτηση θα έπρεπε να είναι: Έχουμε όντως δικαίωμα στην ευτυχία; Ας συλλογιστούμε το Θεό που θ' αγωνιά, όπως το έθεσε ο Πασκάλ, ίσαμε τη συντέλεια του κόσμου. Και πώς να κοιμηθεί κανείς όλο τούτο το διάστημα; Ο παγκόσμιος πόνος είναι υπόθεση και ευθύνη ενός εκάστου, όπου κι αν ζει, πέρα από τα ατομικά του ή τα τοπικά προβλήματα.

Υπάρχει τελικά αυτό που αναζητούμε όλοι μας, η ευτυχία; Τι είναι ευτυχία τελικά, κύριε Χαραλαμπίδη;
Ευτυχία θαρρώ πως είναι το φως το ανέσπερο μέσα μας: το «φως ιλαρόν». Ο Κόντογλου το χαρακτήρισε κάποτε ως το εκτενέστερο ποίημα της ανθρώπινης φυλής, γιατί, όπως είπε, «μακραίνει στην ψυχή».

> Εκδήλωση στο Πολιτιστικό Ίδρυμα Τραπέζης Κύπρου
'Στιγμές στο Μουσείο: Μουσείο και Μούσα', μια συνομιλία του ποιητή Κυριάκου Χαραλαμπίδη και του καθηγητή Ευριπίδη Γαραντούδη, Μουσείο Συλλογής Γεωργίου και Νεφέλης Τζιάπρα Πιερίδη, Πολιτιστικό Ίδρυμα Τραπέζης Κύπρου, Πέμπτη 18 Ιανουαρίου, 19.30. Είσοδος ελεύθερη. Πληρ. 22128157. Την εκδήλωση θα ανοίξει η παρουσίαση του βιβλίου «Ηλίου και Σελήνης άλως» του Κυριάκου Χαραλαμπίδη από τον κ. Γαραντούδη.

* Κεντρική φωτογραφία και πορτραίτα: Ρήσος Χαρίσης